بسم الله الرحمن الرحیم
جلسه سیر مطالعاتی کتاب تاریخ قرآن آیت الله محمد هادی معرفت در تاریخ95/10/01 با حضور جمعی از خواهران برگزار شد.
در این جلسه فصل دوم در موضوع نزول وحی, اسباب نزول اسامی قرآن و …موضوع بحث و بررسی قرار گرفت.
بسم الله الرحمن الرحیم
جلسه سیرمطالعاتی کتاب تاریخ قران ایت الله محمد هادی معرفت در تاریخ 95/10/08 با حضور جمعی از خواهران تشکیل شد.
در این جلسه از ابتدای فصل سوم تا اواسط این فصل یعنی صفحه 104 در موضوعات جمع آوری قرآن و مصاحف بحث و بررسی شد.
بسم الله الرحمن الرحیم
آسیبهاي اجتماعی در نهج البلاغه
حبیب الله حلیمی جلودار (استادیار دانشگاه مازندران)
چکیده
دستیابی به بهترین جامعه و شناختن اصول و مبانی آن ، از اساسیترین هدف شریعت الهی و تلاش
انسانهاي صالح در میدان اندیشه و عمل بوده است. البتّه همیشه این گونه نیست که همهي
ناراستیها صرفاً از مسیر حاکمیت غیراسلامی پدید آید، بلکه جوامع اسلامی که حکومت اسلامی
هم دارند نیز با آفاتی روبه رویند که میتوانند آنها را به نظامهایی زیانبار و ضد ارزشی تبدیل
کنند. شناخت این آفات و تلاش براي حفظ نظامهاي الهی از یورش آنها، به استمرار و گسترش
رهاورد نهضتهاي انبیاء و اولیاء میانجامد.
این مقاله که در پی بررسی آسیبهاي اجتماعی در نهجالبلاغه است؛ آفات اجتماعی را با رویکرد
به منظر امام علی ع در نهجالبلاغه، مطالعه، بررسی و تحلیل نموده و در حد بضاعت نگارنده، به
همراه تبیین راهکارهاي آن حضرت، احصاء کرده است، آفاتی چون هرج و مرج شغلی و
اجتماعی، باجخواهی و امتیازطلبی، عدم توجه به نهادینه کردن آزاديهاي سازنده و قانونمند، و… .
واژههاي کلیدي: آسیب، نهجالبلاغه، اجتماع، امام علی (ع).
« نهج البلاغه و علوم انسانی » دومین همایش ملّی
202
مقدمه
اگر در شئون اجتماعِ انسانی، خواص و آثار آن دقّت کنیم به نحوي در می یابیم که نطفه ي اصلی
را طبیعت انسان تشکیل می دهد و باز هم همین طبیعت انسان است که شعب مختلف « اجتماع »
اجتماع را به وجود آورده است؛ زیرا طبیعت انسانی طبق یک الهام الهی دریافته است که براي
ادامهي حیات و تکامل، محتاج به همکاري با سایر افراد و انجام کارهاي اجتماعی است . همین
موضوع ا و را به تشکیل اجتماع و تطبیق افعال خود بر وضع اجتماعی وادار نموده است . (طباطبایی،
( 1417 ق، ج 1، ص 337
در فرهنگ لغت به هر پدیدهاي که مایهي تباهی و فساد چیزي شود، آسیب یا آفت گفته میشود. 1
(فیومی، بیتا، ج 1، ص 29 ، الافه) یکی از پدیدههایی که مانند هر چیز دیگري در معرض آسیبها 2
قرار میگیرد، (محمدي ريشهري، 1416 ق، ج 1، الآفات، حدیث: 514 ) اجتماع بشري و
فعالیت هاي مربوط به آن است. این آسیبها در موقعیت و شرایط مختلف، متفاوت میباشند.
با قطع نظر از این موقعیتها و شرایط، شاهد لطمهها و خطراتی هستیم که یک اجتماع سالم را
تهدید و در نهایت، بازدهی و اثر مطلوب آن را کاهش میدهد.
به جمع کوچک و بزرگ هر دو اطلاق میشود، آسیب و آفات « اجتماع » با توجه به این که مفهوم
نیز براي همهي اجتماعات بشري مصداق دارد؛ چه اجتماع کوچک اداري باشد و چه اجتماع
بزرگ کشوري. که البتّه اجتماع کوچک اداري در درون کشور مصداق دارد.
در این مقاله به این سؤال پاسخ خواهیم داد که در اجتماع ما چه آسیبها و آفاتی وجود دارد که
حضرت علی ع بدان با نگاه پیشگیري، پیشبینی و یا راه حل پرداخته باشد.
.« الافه: عرض یفسد ما یصیبه » .1
2. قال علی (ع): لکل شی ء آفه…
مجموعه مقالات محور علوم اجتماعی 203
آنچه ذیلاً می آید آفات و آسیبهایی اجتماعی است که امام علی (ع) در نهج البلاغه به آنها
اشاره نموده است.
1. هرج و مرج شغلی و اجتماعی
یکی از نعمتهاي بزرگ الهی امنیت است، چه از نوع امنیت شغلی باشد و چه از نوع امنیت
اجتماعی. لذا امام بعد از نقل و نقد شعار انحرافی خوارج مبنی بر این که حکومت فقط از آنِ
مردم به زمامدارى نیک یا بد، نیازمندند، تا مؤمنان در سایهي حکومت، به …» : خداست میفرماید
کار خود مشغول و کافران هم بهرمند شوند، و مردم در استقرار حکومت، زندگى کنند، به وسیله-
ي حکومت بیت المال جمع آورى مى گردد و به کمک آن با دشمنان مى توان مبارزه کرد. جاده ها
أمن و امان، و حقّ ضعیفان از نیرومندان گرفته مى شود، نیکوکاران در رفاه و از دست بدکاران، در
( نهجالبلاغه، خطبهي 40 ) «. امان مى باشند
خدایا تو مى دانى که جنگ و درگیرى ما براى به دست آوردن قدرت و حکومت » : و نیز میفرماید
و دنیا و ثروت نبود، بلکه مى خواستیم نشانه هاى حق و دین تو را به جایگاه خویش باز گردانیم، و
در سرزمین هاى تو اصلاح را ظاهر کنیم، تا بندگان ستمدیده ات در أمن و أمان زندگى کنند، و
( همان، خطبهي 131 ) «. قوانین و مقررات فراموش شدهي تو بار دیگر اجراء گردد
و در جاي دیگر اشاره دارند که اگر دشمنتان به صلحی دعوتتان میکند که خشنودي خدا در
آن است آن را رد نکنید، چرا که صلح، موجب آسایش سپاهیان و آسودگی تو از غصهها و امنیت
( شهرهاست. (همان، نامهي 53
و از نظر مقام و » : و در همان نامه در مورد امنیت شغلی قضات خطاب به مالک اشتر میفرماید
منزلت آنقدر او را گرامى دار که نزدیکان تو، به نفوذ در او طمع نکنند، تا از توطئهي آنان در نزد
تو در أمان باشد. در دستوراتى که دادم نیک بنگر که همانا این دین در دست بدکاران اسیر گشته
همان) ) «. بود، که با نام دین به هوا پرستى پرداخته، و دنیاى خود را به دست مى آوردند
« نهج البلاغه و علوم انسانی » دومین همایش ملّی
204
2. باج خواهی و امتیاز طلبی
از مسایلی که عموماً و حتّی بین خواص مرسوم شد و افراد را به سمت پذیرش مسئولیت تشویق
مینماید مبدل شدن مسئولیت و پاسخگو بودن به باج خواهی و امتیازطلبی است. به همین دلیل
برخی براي کسب امتیازاتی از قبیل مالی، رفاهی و … براي خود و اطرافیان، نه تنها مسئولیت را
بدون تأمل در توان خود، میپذیرند بلکه با شیوههاي مختلف از قبیل واسطهها و وامدارشدن به این
و آن، دنبال این امتیازات اجتماعی جهت رانت خواري، شب و روز میگذرانند. و این آفت و
آسیب اجتماعی با کمال تأسف فراگیر هم شده است.
مبادا هرگز در آن چه با » : حضرت علی (ع) در این مورد با اخطار شدید به مالک اشتر میفرماید
مردم مساوي هستی امتیازي خواهی! از اموري که بر همه روشن است، غفلت کنی! زیرا به هر حال
نسبت به آن در برابر مردم مسؤولی، و به زودي پرده از کارها یک سو رود و انتقام ستمدیده را از
تو بازستانَد.
… همانا زمامداران را خواص و نزدیکانى است که خود خواه و چپاولگرند، و در معاملات انصاف
ندارند، ریشه ستمکاريشان را با بریدن اسباب آن بخشکان، و به هیچ کدام از اطرافیان و
خویشاوندانت زمین را واگذار مکن، و به گونه اى با آنان رفتار کن که قرار دادى به سودشان منعقد
نگردد که به مردم زیان رساند، مانند آبیارى مزارع، یا زراعت مشترك، که هزینه هاى آن را بر
دیگران تحمیل کنند، در آن صورت سودش براى آنان، و عیب و ننگش در دنیا و آخرت براى تو
( نهجالبلاغه، نامهي 53 ) «. خواهد ماند
پست فرمانداري برایت، وسیلهي » : تا آنجا اخطار نسبت به این آفت را تأکید مینماید که میفرماید
( همان، نامهي 5 ) «… . آب و نان نبوده، بلکه امانتی است در گردن تو
مجموعه مقالات محور علوم اجتماعی 205
اگر این اموال از خودم بود به گونهاي …»: و در مورد توجه به بیتالمال تذکار شدید میدهد که
همان، ) «! مساوي در میان مردم تقسیم میکردم تا چه رسد که جزء اموال خداست؛ آگاه باشید
( خطبهي 126
3. عدم توجه به نهادینه کردن آزاديهاي سازنده و قانونمند
آزادى یکى از بزرگترین و عالیترین ارزشهاى انسانى است و به تعبیر دیگر جزء معنویات
انسان است. 1 آزادى براى انسان ارزشى مافوق ارزشهاى مادى است. انسانهاي واقعی، حاضرند
با شکم گرسنه و تن برهنه و در سختترین شرایط زندگى کنند ولى در اسارت یک انسان دیگر
( نباشند، و آزاد زندگى کنند. (مطهرى، 1371 ش، ج 23 ، ص 117
امام علی ع به امام مجتبی ع میفرماید: بردهي دیگر مباش در حالی که خداوند تو را آزاد آفرید. 2
(نهجالبلاغه، نامهي 31 ) زیرا امام ع خود منادي آزادي است و از مردمان کوفه گلهمند است که
چرا از آزاديهاي اجتماعی دفاع نمیکنند. (همان، خطبهي 97 ) مبین همین نگاه است آنگاه که
آن کس را ترجیح ده که سخن تلخ حق را به تو بیشتر » : امام ع به مالک اشتر نخعی توصیه میکند
( همان، نامهي 53 ) «. بگوید
واقعاً در جامعهي ما چند نفر وجود دارند که رداي مسئولیت و پاسخگویی را بر دوش گرفتهاند و
در عین حال ارزشگذار گویندهي حرف حق باشند؟! آیا این طریق، همان نهادینه کردن آزادي
مشروع انسانها نیست؟ وقتی انسانها در جامعهاي بتوانند سخن حق را بگویند و مؤاخذه نشوند، هم
چاپلوسی و چاپلوسان پرورش نمییابند و هم آزاديِ ارزشمند انسانی توسعه مییابد و هم جامعهاي
سعادتمند با ارتباطات سالم و شفّاف به وجود خواهد آمد.
1. معنویات انسان یعنى چیزهایى که مافوق حد حیوانیت اوست.
.« و لَا تَکُنْ عبد غَیرِك و قَد جعلَک اللَّه حرّا » .2
« نهج البلاغه و علوم انسانی » دومین همایش ملّی
206
مردم! از پست ترین حالات زمامداران در نزد » : امام علی ع در بارهي خود به مردم میفرماید
صالحان این است که گمان برند آنها دوستدار ستایش اند. … پس با من چنان که با پادشاهان
سرکش سخن مى گویند، حرف نزنید، و چنان که از آدم هاى خشمگین کناره مى گیرند دورى
نجویید، و با ظاهر سازى با من رفتار نکنید، و گمان مبرید اگر حقّى به من پیشنهاد دهید بر من
( همان، خطبهي 216 ) «. … گران آید
4. بیتوجهی به عدالت و ظلم به مردم
به فرمایش امام علی ع عدالت بیش از هر چیز دیگر گنجایش دارد که همه را راضى نگه دارد؛
یگانه ظرفیت وسیعى که مى تواند همه را در خود جمع کند و زمینهي رضایت عموم واقع گردد
عدالت است. اگر کسى در اثر انحراف طبیعت و در اثر حرص و آز، به حقِّ خود و حدِّ خود قانع
نباشد و تن دادن به حق بر او فشار وارد کند، جور و ظلم به او بیشتر فشار خواهد آورد. (همان،
1( خطبهي 15
امام ع در جهت شکل دادن مسئولانی که در نظام اسلامی به ساماندهی امور جامعه مشغولند
مسئولیت وسیلهي آب و نان نبوده، بلکه امانتى در گردن تو است، … تو حق » گوشزد مینمایند که
ندارى نسبت به رعیت استبدادى ورزى، … در دست تو اموالى از ثروتهاى خداى بزرگ و عزیز
همان، نامهي 5) یعنی مسئولیت لقمهي چرب در دست شخص ) «. … است، و تو خزانه دار آنى
نیست بلکه امانت مردم است و خیانت در امانت کار قبیح و زشتی است.
هر کس پس از من سرپرستی را بر » : آن حضرت به مسئولان تحت امر خود چنین هشدار میداد
عهده گیرد، روز رستاخیز در کنار صراط نگاهش میدارند، فرشتگان نامهي اعمالش را می-
گشایند؛ اگر در میان مردم به عدالت رفتار کرده است، عدالتِ او نجات بخشِ او خواهد بود، و
.« انَّ فِى الْعدلِ سعۀً، و منْ ضاقَ علَیهِ الْعدلُ فَالْجور علَیهِ أضْیقُ » .1
مجموعه مقالات محور علوم اجتماعی 207
ابن ابیالحدید، 1404 ق، ) «. اگر برخلاف آن رفتار کرده باشد، در آتش دوزخ سرنگون میگردد
( ج 7، ص 36
به امام ع گفتند که مردم به دنیا دل بسته اند، معاویه با هدایا و پول هاى فراوان آنها را جذب
مى کند شما هم از اموال عمومى به اشراف عرب و بزرگان قریش ببخش و از تقسیم مساوى بیت
المال دست بردار تا به تو گرایش پیدا کنند. امام ع فرمود:
آیا به من دستور مى دهید براى پیروزى خود، از جور و ستم در بارهي امت اسلامى که بر آنها »
ولایت دارم، استفاده کنم به خدا سوگند، تا عمر دارم، و شب و روز برقرار است، و ستارگان از پى
( نهجالبلاغه، خطبهي 126 ) «. هم طلوع و غروب مى کنند، هرگز چنین کارى نخواهم کرد
مهربانى با مردم را پوشش دل خویش قرار ده، و با همه دوست و » به مالک نیز سفارش میکند که
همان، ) «… ، مهربان باش. مبادا هرگز، چونان حیوان شکارى باشى که خوردن آنان را غنیمت دانى
( نامهي 53
سوگند به خدا، اگر تمام شب را بر روى بوتههاي » : امام ع در برائت از امر ستم به خلق میفرماید
خاردار به سر ببرم، و یا با غل و زنجیر به این سو یا آن سو کشیده شوم، خوش تر دارم تا خدا و
پیامبرش را در روز قیامت، در حالى ملاقات کنم که به بعضى از بندگان ستم، و چیزى از اموال
عمومى را غصب کرده باشم. چگونه بر کسى ستم کنم براى جانی که به سوى کهنگى و پوسیده
( همان، خطبهي 224 ) «. شدن پیش مى رود، و در خاك، زمانى طولانى اقامت مى کند
5. بیمهري با مردم و خطکشیهاي نامربوط
از آفات و آسیبهاي پرخطر که دشمنان جامعهي اسلامی را جرأت میدهد تا نقب بزنند و
سوراخهایی بیابند تا بر اجتماع اسلامی ضربه بزنند وجود خط و مرزهاي افراطی و نادرست در بین
مردم است. افرادي که داراي دیدگاه تحزّبی افراطی هستند همیشه به دنبال جذب حداقلی و دفع
« نهج البلاغه و علوم انسانی » دومین همایش ملّی
208
حداکثري میباشند. و این امر موجبات نارضایتی اجتماعی، و به تدریج دلسردي نسبت به امور
کشور و مهیاشدن روزنههاي امید براي دشمن میشود.
امام ع در خطابش به مالک اشتر ضمن توصیه به مهربانی و دوستی با قاطبهي مردم، از سبعیت و
درندهخویی بر حذر میدارد، و استدلال مینماید که مردم دو دستهاند یا برادر دینی تو هستند، و
یا در آفرینش همانند تو مى باشند. خداوند ساماندهی امورشان را از تو خواسته است و به وسیلهي
آنها تو را آزمایش کرده است. لذا خودت را آمادهي جنگ با خدا مکن که کیفر او را تاب
نیاري و از بخشش و رحمت او بینیاز نخواهی بود. بر بخشش دیگران پشیمان مباش و از کیفر
( مردم شادي مکن … زیرا مهربانی تو نسبت به آنان، دلهايشان را به تو میکشاند. (همان، نامه 53
بندهي حلقه به گوش را گر ننوازي برود لطف کن لطف، که بیگانه شود حلقه به گوش
(سعدي شیرازي، 1368 ش)
6. بیانصافی و نادیده گرفتن مظلومان
در برخی موارد و مواقع معمول شده که در جامعه، فرد ظالم محبوب به نظر میآید و مظلوم منفور
و مطرود میشود؛ و این ظلمی است که امام ع براي این که اجتماع بشري بدان دچار نشود می-
اى مردم! براى اصلاح خودتان مرا یارى کنید. به خدا سوگند که داد ستمدیده را از ظالم » : فرماید
«. ستمگر بستانم، و مهار ستمگر را بگیرم و به آبشخور حق وارد سازم، گر چه تمایل نداشته باشد
( (نهجالبلاغه، خطبهي 136
با خدا و با » : و خطاب به مالک اشتر او را به رعایت انصاف و توجه به مظلومین تشویق میکند
مردم، و با خویشاوندان نزدیک، و با افرادى از رعیت خود که آنان را دوست دارى، انصاف را
رعایت کن، که اگر چنین نکنى ستم روا داشتى، و کسى که به بندگان خدا ستم روا دارد خدا به
جاى بندگانش دشمن او خواهد بود، و آن را که خدا دشمن شود، دلیل او را نپذیرد، که با خدا سر
جنگ دارد، تا آنگاه که باز گردد، یا توبه کند، و چیزى چون ستمکارى نعمت خدا را دگرگون
مجموعه مقالات محور علوم اجتماعی 209
نمى کند، و کیفر او را نزدیک نمى سازد، که خدا دعاى ستمدیدگان را مى شنود و در کمین
ملّتى » : ستمکاران است. … من از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بارها شنیدم که مى فرمود
پس « که حق ناتوانان را از زورمندان، بى اضطراب و بهانه اى باز نستاند، رستگار نخواهد شد
( همان، نامهي 53 ) «. درشتى و سخنان ناهموار آنان را بر خود هموار کن
7. عدم وجود اعتذار، هنگام اشتباه
از مسایلی که متأسفانه تقریباً وجود ندارد عذرخواهی به هنگام اشتباه و خطا است. در حالی که این
امر اگر موجب حلِّ مشکل نشود موجبات محبت و مودت را به وجود میآورد، و روحیهي
شجاعت و شهامت را در پذیرش اشتباه بالا برده و از فرافکنیهاي بیمورد جلوگیري مینماید.
امام علی ع در نهجالبلاغه به شیوهاي زیبا، اعتذار را نه تنها به هنگام خطا بلکه آنگاه که مردم تصور
و هر گاه مردم بر تو » : و گمان ناراست پیدا کردند لازم میدانند. لذا به مالک اشتر نخعی مینویسد
بدگمان گردند، عذر خویش را آشکارا با آنان در میان بگذار، و با این کار از بدگمانى نجاتشان
ده، که این کار ریاضتى براى خود سازى تو، و مهربانى کردن نسبت به شهروندان است، و این
در ،« هدف » همان، نامهي 53 ) که به نظر میآید باید ) «. پوزش خواهى تو آنان را به حق وامى دارد
تمام امور در جهت واداشتن مردم براي اقامهي حق و عدالت اجتماعی باشد. که این خود، فلسفهي
ارسال رسل و انزال کُتُب است. 1
8. بیتوجهی به عامهي مردم به همراه خشنودسازي خواص
از مفاسدي که معمولاً از انسانهاي فرومایه سرمیزند این است که از مردم عادي سواري میخورد
و به بالادستها- همانها که وامدارشان است- سواري میدهد. لذا از آسیبهاي خطرناك که
نقش و حضور مردم را در صحنههاي اجتماعی کمرنگ میکند توجه به خواص است.
( حدید/ 25 ) .« لَقَد أَرسلْنا رسلَنا بِالْبیناتِ و أَنْزَلْنا معهم الْکِتاب و الْمیزانَ لِیقُوم النَّاس بِالْقِسطِ » .1
« نهج البلاغه و علوم انسانی » دومین همایش ملّی
210
حضرت علی ع براي پیشگیري از این آفت، راهکارهایی ارایه فرمودند که بکارگیري آن، اجتماع
دوست داشتنى ترین چیزها در نزد تو، در حق » : بشري را به فعالیت و حضور حداکثري وامیدارد
میانه ترین، و در عدل فراگیرترین، و در جلب خشنودى مردم گسترده ترین باشد، که همانا خشم
عمومى مردم، خشنودى خواص (نزدیکان) را از بین مى برد، اما خشم خواص را خشنودى همگان
بى أثر مى کند. خواص جامعه، همواره بار سنگینى را بر حکومت تحمیل مى کنند زیرا در روزگار
سختى یاریشان کمتر، و در اجراى عدالت از همه ناراضى تر، و در خواسته هایشان پافشارتر، و در
عطا و بخشش ها کم سپاس تر، و به هنگام منع خواسته ها دیر عذر پذیرتر، و در برابر مشکلات کم
استقامت تر مى باشند. در صورتى که ستون هاى استوار دین، و اجتماعات پرشور مسلمین، و
نیروهاى ذخیره دفاعى، عموم مردم مى باشند، پس به آنها گرایش داشته و اشتیاق تو با آنان باشد.
( (نهجالبلاغه، نامه 53
9. عدم توجه به حقوق مردم و مسئولین از منظر فردي و اجتماعی
اگر به سود کسى اجرا شود، ناگزیر به زیان او نیز روزى به کار میرود، و » حق خصلتی دارد که
چون به زیان کسى اجراء شود روزى به سود او نیز جریان خواهد داشت. اگر بنا باشد حق به سود
«. کسى اجراء شود و زیانى نداشته باشد، این مخصوص خداى سبحان است نه دیگر آفریده ها
( (همان، خطبهي 216
از آفاتی که باید با دقّت بیشتري بدان نگریسته شده از آن جلوگیري گردد قائل نبودن حقی به
گردن مردم نسبت به مسئولین است. مسلّماً مسئولین نیز بر عهدهي مردم حقوقی دارند که باید به
حساب آمده و اعاده شود. و البتّه در کنار آن حقوق ملّت هم از اموري است که نباید تضییع
گردد، و این رعایت حقوق باید در سراسر مشی مسئولین جاري و ساري باشد.
امیر المؤمنین ع در سراسر خطبهي 216 از حقوق مردم و مسئولین سخن گفته است که هر یک
باید آن را به خوبی ادا کنند.
مجموعه مقالات محور علوم اجتماعی 211
در میان حقوق الهى، بزرگ ترین حق، حق رهبر بر مردم و حق مردم بر رهبر است، حقّ واجبى …»
که خداى سبحان، بر هر دو گروه لازم شمرد، و آن را عامل پایدارى پیوند ملّت و رهبر، و عزّت
دین قرار داد. پس شهروند اصلاح نمى شود جز آن که زمامداران اصلاح گردند، و زمامداران
اصلاح نمى شوند جز با درستکارى شهروندان. و آنگاه که مردم حقّ رهبرى را اداء کنند، و
زمامدار حقّ مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزّت یابد، و راه هاى دین پدیدار و نشانه هاى
عدالت برقرار، و سنّت پیامبر ص پایدار گردد، پس روزگار اصلاح شود و مردم در تداوم حکومت
امیدوار و دشمن در آرزوهایش مأیوس مى گردد. اما اگر مردم بر حکومت چیره شوند، یا زمامدار
بر مردم ستم کند، وحدت کلمه از بین مى رود، نشانه هاى ستم آشکار، و نیرنگ بازى در دین
فراوان مى گردد، و راه گستردهي سنّت پیامبر ص متروك، هوا پرستى فراوان، احکام دین تعطیل،
و بیمارى هاى دل فراوان شود. مردم از این که حقّ بزرگى فراموش مى شود، یا باطل خطرناکى در
جامعه رواج مى یابد، احساس نگرانى نمى کنند پس در آن زمان نیکان خوار، و بدان قدرتمند
مى شوند، و کیفر الهى بر بندگان بزرگ و دردناك خواهد بود. پس بر شماست که یکدیگر را
( همان، خطبهي 216 ) «. نصیحت کنید، و نیکو همکارى نمایید
خداوند بر مسئولینی که قصد » : امام ع در بارهي توجه مسئولین به حقوق فرد فرد مردم میفرماید
اجراي عدل دارند فرض نمود که براي رعایت حقوق شهروندان، در خوراك و پوشاك مانند
؛ 1 (نهجالبلاغه، خطبهي 209 «. ضعیفترین مردم باشد تا فقر مردم آنها را نیازارد و به طغیان نکشاند
( کلینی، 1365 ش، ج 1، ص 410
.« إِنَّ اللَّه عزَّ و جلَّ فَرَض علَى أَئِمۀِ الْعدلِ أَنْ یقَدروا أَنْفُسهم بِضَعفَۀِ النَّاسِ کَیلَا یتَبیغَ بِالْفَقِیرِ فَقْرُه » .1
« نهج البلاغه و علوم انسانی » دومین همایش ملّی
212
10 . عدم وجود نظارت درست و مداوم
وقتی خداي منّان براي تکوین شخصیت الهی انسان و حفظ آن، به فرمایش حضرت امیر ع بر
بندگانش نگاهبانانى گماشته است، و دیدبان هایى از پیکرشان برگزیده و حافظان راستگویى
منصوب نموده است که اعمالشان را حفظ کنند و شماره نفسهاى آنها را بشمارند، آنها آن
چنان پرصلابتند که نه تاریکى شب بندهاش را از آنان مى پوشاند، و نه درى محکم انسان را از آنها
نهجالبلاغه، خطبهي 157 ) چرا بشر براي حفظ کیان انسانیِ فرد فرد انسانهاي ) «. پنهان مى سازد
مسلمان، عمل نظارت را جدي نگیرد و بدان اهتمام نداشته باشد؟!
از نگاه نگارنده نظارت از اموري است که هم نوع درونی آن (تقوا) لازم است و هم نوع بیرونی. و
از انواع بیرونی، هم نوع انسانی آن ضروري است و هم نوع صنعتی آن.
امام ع در سیاستها و تدابیر اجتماعی، گماردن جواسیس و تداوم نظارت بر کارگزاران را موجب
رفتار کارگزاران را بررسى کن، و » : امانتداري و رفتار مهربانانه آنان با شهروندان میداند
جاسوسانى راستگو، و وفاپیشه بر آنان بگمار، که مراقبت و بازرسى پنهانى تو از کار آنان، سبب
امانتدارى، و مهربانى با شهروندان خواهد بود. و از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن، و اگر
یکى از آنان دست به خیانت زد، و گزارش جاسوسان تو هم آن خیانت را تأیید کرد، به همین
مقدار گواهى قناعت کرده او را با تازیانه کیفر کن، و آن چه از اموال که در اختیار دارد از او باز
«. پس گیر، سپس او را خوار دار، و خیانتکار بشمار، و طوق بد نامى به گردنش بیفکن
( (نهج البلاغه، نامه 53
مجموعه مقالات محور علوم اجتماعی 213
11 . ترویج روابط در انجام ضوابط، دوري از ارتباط مستقیم و توسعهي بروکراسی
غلط
وضعیت رسیدگی به امور مردم به آنچنان بیمارياي دچار شده است که هر کس براي پیگیري
یک کار کوچک در سازمانی کوچکتر به دنبال آشنایی براي ورود به آن سازمان را دارد، تا مثلاً
به موقع، همراه با خُلقی نیکو، کارِ قانونی و منطبق با ضوابطش را انجام دهند!
در بسیاري اماکن، آفت و آسیب در این جهت است که مسئولین نه با شهروندان ارتباط مسقیم
دارند و نه از مدیریت متمرکز پرهیز دارند، یعنی اگر هم امکان دیدار نباشد سازوکاري هم تعریف
نمیکنند تا امور مردم با بروکراسی صحیح انحام پذیرد.
معتقد است که « بروکراسی ایدهآل » ماکسوبر فیلسوف آلمانی، مبتکر بروکراسی و صاحب کتاب
حکومت عقلانی با اختیارات منطقی که بر مذهب اصالت عقل و منطق استوار است نوعی کنترل
صحیح بر روي کلیهي فعالیتهاي امور جامعهي بشري است. بنا بر نظریهي وبر قدرت، ناشی از
مقام است؛ و اطاعت، وجهی است الزامی که صرفاً به اعتبار برهانهاي منطقی و عقلانی در افراد
به وجود میآید؛ در این حال دستوردهنده بنا بر تفویض اختیارات حاصله، فرمانها و دستوراتی را
صادر میکند؛ و اطاعت افراد مادون، صرفاً به اعتبار آن است که شاغل مقام فرماندهی، کلّیهي
اختیارات حاصله را بر اساس عقل و منطق به دست میآورد، و بنا بر آن اصول، رعایت به کار
بستن آنها لازمالاجراء است. پیروان او معتقدند که ناخوشی سیستم بروکراسی امروز حاصل عدم
( رعایت برهانهاي بروکراسی حقیقی میباشد. (پرهیزکار، 1352 ش، ص 152
اما امام علی ع راههاي شیوهاي توصیه مینماید که اگر از جانب همهي افراد در همهي شئون،
اجرایی شود هم روابط اجتماعی تلطیف میگردد و هم ضوابط بر انجام امور حاکم میشود و هم
بروکراسیِ غلط جاي خو درا به نوع صحیحِ آن میدهد.
« نهج البلاغه و علوم انسانی » دومین همایش ملّی
214
مالک! بخشى از کارها به گونه اى است که خود باید انجام دهى، مانند پاسخ دادن به کارگزاران »
دولتى، در آنجا که منشیان تو از پاسخ دادن به آنها درمانده اند، و دیگر، بر آوردن نیاز مردم در
همان روزى که به تو عرضه مى دارند، و یارانت در رفع نیاز آنان ناتوانند، کار هر روز را در همان
روز انجام ده، زیرا هر روزى، کارى مخصوص به خود دارد. …
بخشى از وقت خود را به کسانى اختصاص ده که به تو نیاز دارند، تا شخصاً به امور آنان رسیدگى
کنى، و در مجلس عمومى با آنان بنشین و در برابر خدایى که تو را آفریده فروتن باش، و سربازان
و یاران و نگهبانان خود را از سر راهشان دور کن تا سخنگوى آنان بدون اضطراب در سخن گفتن
با تو گفتگو کند. …
هیچ گاه خود را فراوان از مردم پنهان مدار، که پنهان بودن رهبران، نمونه اى از تنگ خویى و کم
اطّلاعى در امور جامعه مى باشد. نهان شدن از رعیت، زمامداران را از دانستن آنچه بر آنان پوشیده
است باز مى دارد، پس کار بزرگ، اندك، و کار اندك بزرگ جلوه مى کند، زیبا زشت، و زشت
( نهجالبلاغه، نامهي 53 ؛ حرانی، 1404 ق، ص 142 ) «. زیبا مى نماید
جز زبانت چیز دیگرى پیام » : و نیز در نامهاي به قثم بن عباس- فرماندارش در مکّه- میفرماید
رسانت با مردم، و جز چهره ات دربانى وجود نداشته باشد، و هیچ نیازمندى را از دیدار خود
محروم مگردان، زیرا اگر در آغاز از درگاه تو رانده شود، تو را نستاید، گر چه در پایان حاجت او
( نهجالبلاغه، نامهي 67 ) «. بر آورده شود
12 . فرصتطلبی و سوء استفاده از ضعفهاي مردم
آن چه در زندگی رسول خدا ص برجسته است این که او از نقاط ضعف مردم و جهالتهاى آنان
استفاده نمى کرد؛ برعکس، با آن نقاط ضعف مبارزه مى کرد و مردم را به جهالتشان واقف
مى ساخت. روزى که ابراهیم پسر هجده ماهه اش از دنیا رفت از قضا آن روز خورشید گرفت.
مردم گفتند: علّت این که کسوف شد مصیبتى است که بر پیامبر خدا وارد شد. او در مقابل این
مجموعه مقالات محور علوم اجتماعی 215
خیال جاهلانه مردم سکوت نکرد و از این نقطهي ضعف استفاده نکرد، بلکه به منبر رفت و گفت:
ایهاالنّاس! ماه و خورشید دو آیت از آیات خدا هستند و براى مردن کسى نمى گیرند، هرگاه ماه و
خورشید گرفت نماز آیات بخوانید. لذا از منبر پایین آمد و با مردم نماز خواند. (برقی، 1371 ق،
( ج 2، ص 313 ؛ محمدباقر مجلسی، 1404 ق، ج 22 ، ص 155
از مردم، آنان » : امام علی ع با تأسی از شیوهي رسول خدا ص در توصیهاش به مالک اشتر میفرماید
را که عیب جوترند از خود دور کن، زیرا مردم عیوبى دارند که رهبر امت در پنهان داشتن آن از
همه سزاوارتر است، پس مبادا آن چه بر تو پنهان است آشکار گردانى، و آن چه که هویداست
بپوشانى، که داورى در آن چه از تو پنهان است با خداى جهان مى باشد، پس چندان که مى توانى
زشتى ها را بپوشان، تا آن را که دوست دارى بر مردم پوشیده مانَد خدا بر تو بپوشاند، گرهي هر
کینه اى را در مردم بگشاى، و رشتهي هر نوع دشمنى را قطع کن، و از آن چه که در نظر روشن
نیست کناره گیر. در تصدیق سخنچین شتاب مکن، زیرا سخنچین گرچه در لباس اندرز دهنده
( نهجالبلاغه، نامهي 53 ؛ حرانی، ص 128 ) «. ظاهر مى شود اما خیانتکار است
یا علی! معاویه از تو زیركتر و سیاستمدارتر » : در این رابطه وقتی نزد حضرت آمدند و گفتند
است، فرمود: سوگند به خدا، معاویه از من سیاستمدارتر نیست، اما معاویه حیله گر و جنایتکار
است، اگر نیرنگ ناپسند نبود من زیرك ترین افراد بودم، ولى هر نیرنگى گناه، و هر گناهى نوعى
( نهجالبلاغه، خطبهي 200 ) «. کفر و انکار است
به خاطر بیتوجهی و برخورد تند « نوکر رجوع » به « ارباب رجوع » 13 . تغییر
چه زمان و چگونه باید از این درد فراگیر اجتماعی خلاص شویم که وقتی با مسئولی چه خُرد و
چه کلان برخوردیم احساس کنیم که انگار کار خود را انجام میدهد. و یا بتوانیم با لحنی مؤدبانه
«! لطفاً تلفن را پایان دهید و کارِ بنده را رسیدگی نمایید » : بگوییم
« نهج البلاغه و علوم انسانی » دومین همایش ملّی
216
امام علی ع در سفارش خود به عبد اللّه بن عباس، هنگامى که او را در سال 36 هجرى به
با مردم، به هنگام دیدار و در مجالس رسمى و در مقام » : فرماندارى بصره نصب کردند فرمودند
داورى، گشاده رو باش و از خشم بپرهیز، که سبک مغزى، و به تحریک شیطان است، و بدان آن
چه تو را به خدا نزدیک مى سازد، از آتش جهنّم دور، و آن چه تو را از خدا دور مى سازد، به آتش
( همان، نامهي 76 ) «. جهنّم نزدیک مى کند
و اگر با مقام و قدرتى که دارى، دچار تکبر یا خود بزرگ بینى شدى به بزرگى حکومت »
پروردگار که برتر از تو است بنگر، که تو را از آن سرکشى نجات مى دهد، و تند روى تو را فرو
مى نشاند، و عقل و اندیشه ات را به جایگاه اصلى باز مى گرداند. …
مبادا هرگز با خدمت هایى که انجام دادى بر مردم منّت گذارى، یا آن چه را انجام داده اى بزرگ
بشمارى، یا مردم را وعده اى داده، سپس خلف وعده نمایى. منّت نهادن، پاداش نیکوکارى را از
بین مى برد، و کارى را بزرگ شمردن، نور حق را خاموش گرداند، و خلاف وعده عمل کردن،
خشم خدا و مردم را بر مى انگیزاند که خداى بزرگ فرمود: “دشمنى بزرگ نزد خدا آن که
بگویید و عمل نکنید."…
از خشمی که توانی از آن رهایی یابی شتاب نداشته باش، به مردم نگو به من فرمان دادند و من نیز
فرمان میدهم پس باید اطاعت شود، یعنی نگو مأمورم و معذور که این گونه خودبزرگبینی دل را
( همان، نامهي 53 ) «. فاسد، دین را پژمرده میکند و موجب زوال نعمتهاست
هر گاه در میان مردم داوري میکنی، در برابر آنان » : و در نامهاش به محمد بن ابیبکر میفرماید
فروتنی کن و به نرمی رفتار نما و گشادهرو باش و در نگاه کردن به گوشهي چشم و خیره شدن، با
برابري رفتار کن، تا بزرگان به ستمگريات به سود آنان طمع نکنند و ناتوانان از عدالت تو بر آنها
؛ حرانی، ص 176 ؛ طبري، 1357 ق، ج 3، ص 556 ؛ مجلسی، 1404 ق، ج 33 ، ص 586 ) «. ناامید نباشند
و نهجالبلاغه، نامهي 46 نیز در همین مضمون است.)
مجموعه مقالات محور علوم اجتماعی 217
14 . عدم توجه به خدمات شهري
از آسیبهاي مورد توجه در هر کوي و خیابان، ضعف خدمات و آبادانی شهري است. و در
مقابل، از نشانههاي خدمترسانی به مردم، توجه به خدمات شهري و آبادانی آن است. امام ع در
نامهي خود به مالک اشتر براي فرمانداري مصر فرمان میدهد که از وظایف حکمران گردآوري
مالیات، نبرد با دشمنان، بهبود زندگی شهروندان و آبادانی شهرها است. … باید تلاش تو در
آبادانی، بیشتر از جمعآوري خراج باشد که خراج جز با آبادانی فراهم نمیشود، و آن کسی که
بخواهد خراج را بدون آبادانی بدست آورد، شهرها را خراب و بندگان خدا را نابود سازد، و
( نهجالبلاغه، نامهي 53 ) «. حاکمیتش جز اندك مدتی دوام نیاورد
آن حضرت ع در کلامی کوتاه برتري یک حکمران را در آبادانی شهرهایی میداند که او حاکم
( آن است. (آمدي، 1366 ش، ص 562 ؛ محمدي ريشهري، 1382 ش، ص 211
15 . تمامیت طلبی و دوري از وحدت کلمه و مشارکت عمومی
تلاش در جهت وحدت کلمه و جلب مشارکت عمومی از اموري است که در تعالی یک جامعه
پس سعی کنید …» : بسیار مهم است. امام علی ع با رهنمودي در جهت مقابله با فتنهها میفرماید
شما نمودارهاي فتنهها و نشانههاي بدعتها نباشید و آن چه پیوند امت اسلامی بدان استوار و
( نهجالبلاغه، خطبهي 151 ) «. پایه هاي طاعت بر آن پایدار است بر خود لازم شمارید
و بدان که در یکپارچه » : و یا در قسمتی از نامهاش به ابوموسی اشعري در امر حکمیت مینویسد
( همان، نامهي 78 ) «. کردن امت پیامبر و بدانچه با خود عهد کردم وفا کنم
همچنین در استدلال خود به مالک اشتر براي جلب خشنودي و مشارکت عامهي مردم این گونه
زیرا ستونهاي استوار دین و اجتماعات پرشور مسلمین و نیروهاي ذخیرهي دفاعی، …» : مینویسد
( عموم مردم میباشند، پس به آنها گرایش داشته باش و اشتیاق تو با آنان باشد. (همان، نامهي 53
« نهج البلاغه و علوم انسانی » دومین همایش ملّی
218
نتیجه
بیشک غفلت از آفاتی که میتواند به یک جامعهي مطلوب آسیب برساند، بسیار خطرناك
خواهد بود و رهاورد همهي تفکّرات و زحمات را نابود میسازد. انسان بدون جامعهي اسلامی به
معناي واقعی آن به اهداف خود نمیرسد. لذا جامعهاي که برپایهي شریعت حق استوار نیست و
طبق اصول صحیح اسلامی رفتار نمیکند، نمیتواند باعث ترقّی و تکامل انسانها شود و همواره با
اعتراض خداي تعالی از طریق انبیاء، اولیاء و متفکّران روبه رو خواهد بود. و البتّه در جامعهاي که
حاکمیت اسلامی هم داشته باشد نیز آسیبها و آفاتی آن را تهدید مینماید، که در این مقاله با
دقّت در فرامین امام علی ع در نهجالبلاغه، آسیبها و آفاتی که بر بدنهي اجتماع بشري رسوخ
میکند و آن را از درون میپوساند بررسی، تحلیل و تبیین شد.
غالب آن چه که در نهجالبلاغهي امام علی ع گرد آمده از آنِ زمان حاکمیت آن حضرت است
که امام ع جهت استفاده به عنوان چشمانداز، پیشگیري یا اصلاح امور تذکر میدادند.
هرج و مرج شغلی و اجتماعی، باج خواهی و امتیاز طلبی، عدم توجه به نهادینه کردن آزاديهاي
سازنده و قانونمند، بیتوجهی به عدالت و ظلم به مردم، بیمهري با مردم و خطکشیهاي نامربوط،
بیانصافی و نادیده گرفتن مظلومان، عدم وجود اعتذار، هنگام اشتباه و … از جمله آسیبها و
آفاتی است که احصاء و تبیین شدهاند.
منابع
قرآن کریم
نهج البلاغه، تصحیح: صبحی صالح، قم: انتشارات دارالهجره، [بیتا].
. ابنأبیالحدید، عبدالحمید، ( 1404 ق)، شرح نهج البلاغه، قم: کتابخانۀآیهالله مرعشی نجفی، چ 3
. برقی، احمدبن محمدبن خالد، ( 1371 ق)، المحاسن، قم: دار الکتب الإسلامیه، چ 2
پرهیزکار، کمال، ( 1352 ش)، تئوريهاي مدیریت، تهران.
. حرّانی، حسن بن شعبه، ( 1404 ق)، تحف العقول، قم: مؤسسه انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین، چ 2
مجموعه مقالات محور علوم اجتماعی 219
دشتی، محمد، ( 1379 ش)، ترجمۀنهجالبلاغۀ امام علی(علَیهالسلام)، قم: انتشارات مشهور.
طباطبایی، محمدحسین، ( 1417 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن ، قم : دفتر انتشارات اسلامى
. جامعۀ مدرسین، چ 5
. طبرى، محمد بن جریر، ( 1387 ق)، تاریخ الأمم و الملو ك، بیروت: دارالتراث، چ 2
سعدي شیرازي، مصلح الدین، ( 1368 ش)، گلستان سعدي، به کوشش: خلیل خطیب رهبر، تهران: انتشارات صفی
. علیشاه، چ 5
فیومى، احمد بن محمد، (بیتا)، مصباح المنیر فی غریب الشرحالکبیر، بیروت:
المکتبهالعلمیه.
کلینی، محمد بن یعقوب، ( 1362 ش)، الکافی، تحقیق، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاري،
. طهران: دار الکتب الإسلامیه، چ 4
مجلسی، محمدباقر، ( 1404 ق)، بحار الأنوار الجامعه لدرر الاخبار الائمه الاطهار، بیروت: مؤسسه الوفاء.
محمدي ريشهري، محمد، ( 1382 ش)، دانشنامهي امیرالمؤمنین بر پایهي قرآن، حدیث و تاریخ، ترجمهي مهدي
. مهریزي، قم: نشر دارالحدیث، چ 1
1416 ق)، میزان الحکمه، قم: دار الحدیث. ) ،_______________
مطهري، مرتضی، ( 1371 ش)، مجموعۀ آثار، تهران: انتشارات صدرا.